Наши авторы
Баишев Илья Гаврильевич
Ылдьаа Баайыһап- “Төрүт култуура” биридимиэт ааптара
Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьабыл нэһилиэгин төрүт олохтоохторо Баишева Мария Федотовна, Баишев Гаврил Гаврильевич алтынньы 6 күнүгэр 1944 сыллаахха унаар буруо унаарытан, ыал буолан, 7 оҕону төрөтөн, сэрии тулаайахтарын атахтарыгар туруорбуттара. Ийэбит Дьабыл Арыылааҕар төрөөбүт, Петровтар кыыстара. Аҕабыт Дьабыл нэһилиэгэр Хоту үрэххэ Атыыр Баһыгар сайылыктаах, Улахан алаас кыстыктаах Баишевтартан төрүттээх. Кинилэр саамай улахан уоллара Баишев Илья Гаврильевич 1946 сыллаахха ахсынньы ый 18 күнүгэр күн сирин күрбүт.
Ылдьаа Баайыһап, өбүгэлэрин утумнаан, хайабытынааҕар да уйан дууһалааҕа, аһаҕас эттээҕэ, ураты, таһыччы сайдыылааҕа, туспа дьулуурдааҕа. атын айылҕалааҕа, айылгылааҕа. Биһиги убайбыт олус уйан дууһалааҕа, киһи үөрүө суоҕуттан да үөрэрэ, хомойуо да суоҕуттан хомойоро, харыс хаалара, сүөм түһэрэ.Олоххо сыһыана да оннуга Айдарыы баар буоллаҕына. Айдарыыта оннук буоллаҕа. Тыыннаах эрдэҕиттэн кини орто дойду күннээҕи олоҕор быһаарбатах дьайыыларын быһаара сатыыбыт, сыыһатын- халтытын көннөрө сатыыбыт, ол эрээри кинини таһымныыр кыахтаах аймах, кинини аһары көтөр бииргэ төрөөбүттэригэр суох, көстүбэт.
Төрүт туһунан өйдөбүлү күүскэ тутуһара, онон төрдүгэр тохтоон ааһыам. Бэйэтин уонна аҕатын, архыып матырыйаалларыгар олоҕуруом. Убайбыт Ылдьаа төрдө , ол аата Баайыһаптар, Бөтүрүөптэр төрүттэрин туһунан суруйуом.
Баайыһаптарынан төрдө: Дьара аҕатын ууһа, Дьабыл, Хоту үрэх үс Саадахтааҕыттан Далыктаҕа диэри , кыстыктара Улахан алаас, сайылыктара Атыыр баһа, Көҥдөй. Төрдүбүт сахалыы аата Бороҕуон, кэлин сүрэхтэнэн Федор Баишев буолбут. Сүөдэр Баишев- новокрещен, бойобуода сэтээтэлэ.
Ылдьаа эбэтэ Анисия Ильинична Мохначевская- таҥара дьиэтин тутааччы Илья Мохначевскай кыыһа, Чурапчы Чыаппаратыттан, Бахсытыттан төрүттээх.Аҕатын убайа Сидор Яковлевич Баишев- Тойон таҥара кулута, манааҕа, баайын чочуобуналары, церковтары тутууга анаабыт таҥара итэҕэллээҕэ , анал аата суруллубут бэчээттээҕин 1865 сыллаахха туттарбыта докумуоҥҥа тиһиллибит. Онон эбээбитинэн аймахтарбыт уустар, суруксуттар, христианскай итэҕэли тарҕатааччылар.
Аҕабыт бииргэ төрөөбүт инитэ Илья Гаврильевия Баишев- Туллук Ылдьаа- колхуостаах тыйаатарын” Ньургун Боотур “олоҥхону туруорбут самодеятельнай режиссер, самоучка худуоһунньук, Аҕа дойду сэриитин кэмигэр штаб писара, суруксута этэ. Биир аҕа уустаахтара: В.А. Мохначевскай- кырыымпа оҥорооччу, Николай Демьянович Дьячковскай – учуонай, Тыл үөрэҕин доктора, Гаврил Васильевич Баишев- Алтан Сарын сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх филолог, Санкт -Питеррбурдааҕы Илиҥҥи Тыллар институттарын выпуснига.
Ийэтинэн төрдө Нуучча Наһаар- башкир, Салават Юлаев бастаанньатын кыттыылааҕа, көскө кэлбит, Арыылаахтан төрүттээх Бөтүрүөптэр кыыстара, чекист Николай Васильевич Петрову кытта биир төрүттээхтэр.
Ылдьаа сэрии кэннинээҕи кыһалҕалаах олоҕу билэн улааппыта. Убайбыт кэпсииринэн, кинини кинигэ ааҕарга уһуйбут киһинэн Дьабыыл оччотооҕу билиотекара Михаил Устинович Баишев эбит. Бастаан кыра баҕайы уол улахан суруйааччылар кинигэлэрин уларсарын дьиибэргээн тугу аахпытын ыйытара, кэпсэтэрэ үһү. Уола чуолкай эппиэттэри биэрбит, онтон тугу ааҕыахтааҕар сүбэлиир- амалыыр буолбут. Аймаҕа, биир аҕа уустааҕа Алтан Сарын туһунан дьикти кэпсээннэри, дойдутун туһунан сээркээн сэһэннэри кэпсиир эбит.
1954- 1966 сылларга Дьабыл, Төҥүлү оскуоларыгар ордук гуманитарнай предметтэргэ дьоҕурдаахтык үөрэммитэ. Маҥнайгы учуутала Мотрена Павловна Кулаковская – иккис ийэтин кэриэтэ кэрэ киһи этэ диэн Ылдьаа ахтара. Саха тылын учуутала Афанасий Яковлевич
“Эдэр литератор” куруһуогар 3 сыл дьарыктанар.Төҥүлүгэ Дмитрий Филиппович Попов кылаас салайааччыта, нуучча литературатын учууталын быһыытынан элбэҕи биэрбитэ.
1966- 69 сылларга Челябинскайга бастакы атомнай станция эстибит чааһыгар сулууспалаабыта. Доруобуйатыгар оҕустарыылаах кэлбитэ. Биһиги убайбыт оҕо, эдэр сылдьан үчүгэйкээн сэбэрэлээҕэ, киэҥ- холку майгылааҕа.
Быстах быһылааҥҥа түбэһиэҕиттэн, дьүһүнэ- бодото, учүгэйкээн хараҕа, майгыта- сигилитэ уларыйбыта, аны санаатахха, эдэркээн киһи улахан охсууну ылбыт эбит. Тус олоҕо да соччо табыллыбатаҕа.Күүстээх санаалаах буолан, бэйэтин кыаҕынан, ыра санаатынан, билиитинэн- көрүүтүнэн олоххо көрсүбүт ыарахаттары туораан испитэ, орто дойду кыһалҕалаах олоҕуттан тэйэр да ньымалардааҕа.
1969- 1975 сылларга Саха государственнай университетыгар Егор Петрович Шестаков- Эрчимэн” Сэргэлээх уоттара “ куруһуогар дьарыктаммыта. Үөрэҕин бүтэрээт, Аллайыахаҕа, Орто Халымаҕа, Сунтаарга, Дьабылга учууталлаабыта.
Илья Гаврильевич-“ Төрүт Культура” программа сүрүн автора, Р.Ф. үөрэҕин туйгуна, Саха- Азия оҕолорун 1№ стипендията, СОРОС лауреата, культуролог- методист, С.Ө. суруйааччыларын сойууһун, РФ Суруналыыстарын чилиэнэ,суруйааччы, « Ыраах сулус тырыма”, “Дойду тардыыта”,” Айыы сырдыга”, “Айыы тыына”, “ Уол саадаҕын курданар“, “ Үйэ оргуйар үөһүгэр” ,” Адьырҕа кыыл” кинигэлэр автордара, кэргэннээх, оҕолордоох, сиэннэрдээх. Хара охтуон диэри суруйа, айа сылдьыбыта, хас күн аайы күннүгэр бэлиэтээһиннэри оҥороро, инники былааннардааҕа. Биһиги убайбытын Ылдьааны ,Баайыһаптар маанылаах уолларын, төрөөбүт норуотугар Саха Төрүт культуратын бастакы авторын быһыытынан билинэбит, кини үөрэҕиттэн саҕалаан араас программалар суруллубуттара, учебниктар айыллыбыттара, национальнай концепция бөҕө тирэҕэ буолбута.
Илья Гаврильевич Баишев тэҥҥэ алтыспыт , кини кыаҕын таһаарарга үлэлээбит дьонунан : Иннокентий Егорович Сергучев, Тамара Петрова, Мотрена Попова, Розалия Бравина, Лааһар Афанасьев-Тэрис, Егор Петрович Жирков, Мэҥэ Хаҥалас үөрэҕин салаата этилэр.
Төрөөбүт норуотугар Айыы тыына киирэригэр , “Төрүт култуура” биридимиэт олохтоноругар Ылдьаа Баайыһап кылаата улахан, онно биллэн туран төрөппүттэрин, учууталларын уһуйуулара, төрүттэрин, дойдутун тардыыта Айыы сырдыгын, тыынын уган биэриилэрэ муҥура , мэлдьэҕэ суох
Мария Гаврильевна Санникова( Баишева)- СӨ үөрэҕириитин туйгуна, учуутал.
Ыраах сулус тырыма”, “Дойду тардыыта”,” Айыы сырдыга”, “Айыы тыына”,
“ Уол саадаҕын курданар“,
“ Үйэ оргуйар үөһүгэр” ,
” Адьырҕа кыыл” кинигэлэр ааптардара.
“Дьабыл кырса күөх» кинигэ кыттыгас ааптара.